Η διαλεκτική της εξάρτησης

 

μετ. Αλέξανδρος Μπάρτζος

επιμ. Διονύσης Περδίκης

 

 Ειδικά σήμερα ζούμε μια νέα ιστορική περίοδο του διεθνούς ιμπεριαλισμού, την περίοδο της καπιταλιστικής ανασυγκρότησης, όπου συντελούνται κοσμογονικές αλλαγές στην ίδια την δομή αυτών των κοινωνιών. Η εξάρτηση και της χώρας μας από τις Δυτικές μητροπόλεις περνάει όχι μόνο, και όχι κυρίως, μέσα από την ξένη πολιτικοστρατιωτική παρουσία, όσο από τα δάνεια, το ξεπούλημα των επιχειρήσεων στο πολυεθνικό κεφάλαιο, την υποταγή της χώρας σε ένα νέο ληστρικό καταμερισμό εργασίας. Η εξάρτηση, δηλαδή, πολύ περισσότερο από χθες, δεν είναι ένα εξωτερικό χαρακτηριστικό, ένα καρκίνωμα του Ελληνικού καπιταλισμού, αλλά οργανικό στοιχείο, εδραιωμένο στις ίδιες τις παραγωγικές σχέσεις. Η σύγχρονη αντιιμπεριαλιστική πάλη, αποκτά νέο ποιοτικά περιεχόμενο.

Από την αναδημοσίευση συνέντευξης του Γ. Γράψα στο ΠΡΙΝ, 15/01/2017

 

 

Πρόλογος μεταφραστών

 

Πως μπορούν να συμβιβαστούν

• από τη μια βασικές θεσμικές/πολιτικές ή οικονομικές παραδοχές και, στη συνέχεια, αποτελέσματα της μαρξικής γενικής θεωρίας του κεφαλαίου (όπως εκθέτονται στους τρεις τόμους του Κεφαλαίου), συγκεκριμένα, περί της τυπικής ισότητας και ελευθερίας των ατομικών ιδιοκτητών – παραγωγών, της ενιαίας αξίας της εργασιακής δύναμης (και αντίστοιχα του μετασχηματισμού στην αγορά της σύνθετης σε απλή πολλαπλάσιας αξίας), της τάσης για ισοδύναμες εμπορευματικές ανταλλαγές, του ελεύθερου ανταγωνισμού, και, τελικά, της διαμόρφωσης ενιαίων ποσοστών κέρδους και υπεραξίας (δηλ. βαθμών αξιοποίησης του κεφαλαίου και εκμετάλλευσης της εργασίας, αντίστοιχα) σε μια ενιαία κοινωνία,
• και από την άλλη, βασικές έννοιες της λενινιστικής θεωρίας – και της σχετικής βιβλιογραφίας που ακολούθησε (σοβιετική, λατινοαμερικάνικη κοκ) – για τον ιμπεριαλισμό[1], όπως του μονοπωλίου και του μονοπωλιακού υπερκέρδους, της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας (“διπλής και τριπλής εκμετάλλευσης των μικρών εθνών”[2]), της συστηματικά άνισης ανταλλαγής (με την ευρεία ή και τη στενή έννοια) στη διεθνή αγορά, καθώς και το πολιτικό φαινόμενο της «τάσης προς την κυριαρχία και όχι προς την ελευθερία [… της] αντίδρασης σε όλη τη γραμμή, κάτω από οποιοδήποτε πολιτικό καθεστώς […]»[3];

Τι συνεπάγεται η απάντηση στο ερώτημα αυτό για το λογικό σύστημα των ουσιωδών σχέσεων του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, και τι για τις νομοτέλειες της ιστορικής ανάπτυξης του συστήματος αυτού;

Αυτά τα ερωτήματα ταλανίζουν ήδη για πάνω από ένα αιώνα τη μαρξιστική – λενινιστική θεωρία, και απαιτούν αντίστοιχη ανάπτυξή της, η οποία να συμβαδίζει με την ιστορική ανάπτυξη του καπιταλισμού στο (κρατικο)μονοπωλιακό, ιμπεριαλιστικό του στάδιο, και σε μια διεθνή αγορά, κατακερματισμένη από εθνικούς κοινωνικο-οικονομικούς σχηματισμούς και εθνικά κράτη.

Στα πλαίσια ενός τέτοιου ερευνητικού προγράμματος, κρισιμότατου για τη διαμόρφωση σύγχρονης κομμουνιστικής στρατηγικής και τακτικής, παρουσιάζουμε τη μετάφραση της Διαλεκτικής της Εξάρτησης του Ρούι Μάουρο Μαρίνι από τα αγγλικά στην ιστοσελίδα cosmonautmag.com.

Πρόκειται για ένα έργο που επιχειρεί μια πρώτη συνολική, αν και συνοπτική, τοποθέτηση στα παραπάνω ερωτήματα, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη  της σχετικής μεθοδολογίας και θεωρίας.

Θα θέλαμε να επισημάνουμε τα παρακάτω σημεία:

• Η πορεία της σκέψης του συγγραφέα εκκινεί από αυτό που θα ονομάζαμε ως απλούστατη σχέση του φαινομένου της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης στη διεθνή σφαίρα, την άνιση εμπορευματική ανταλλαγή στη διεθνή αγορά (αν και ο ίδιος ίσως δεν το συνειδητοποιεί, αναφερόμενος απλά στη διαδικασία της κυκλοφορίας ως το σημείο της αφετηρίας του). Η έννοια αυτή συνδέει τη λογική ανάλυση με την ιστορική, διότι είναι στη διαδικασία της κυκλοφορίας του κεφαλαίου που διαμορφώνεται αρχικά η διεθνής αγορά, καθώς ενσωματώνονται οι αποικίες σε αυτή, υπό την κυριαρχία των ανεπτυγμένων καπιταλιστικά ιμπεριαλιστικών χωρών. Η άνιση ανταλλαγή μεταξύ αποικιών και καπιταλιστικών μητροπόλεων χαρακτηρίζει τον ιμπεριαλιστικό καπιταλισμό όταν ακόμη ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής στις αποικίες δεν έχει αρχίσει να αναπτύσσεται επί της δικής του, της παραγμένης από τον ίδιο και ιδιάζουσας προς αυτόν, βάσης.
• Από εκεί, ο συγγραφέας εντοπίζει στην υπερεκμετάλλευση της εργασίας στις εξαρτημένες χώρες την ουσία της εξάρτησης, αρχικά ως ένα μέσο αντιστάθμισης της απώλειας αξίας κατά την άνιση ανταλλαγή. Προσφέρει την πρώτη τόσο πλήρη περιγραφή της έννοιας αυτής στη μαρξιστική βιβλιογραφία, η οποία αποτελεί και σημείο αναφοράς για σύγχρονους μελετητές του ιμπεριαλισμού (η αναφορά του Μαρίνι στην υπερεκμετάλλευση αποτελεί πηγή έμπνευσης για σύγχρονους μελετητές του ιμπεριαλισμού όπως ο Άντι Χιγκινμπότομ[4] και ο Τζον Σμιθ[5]). Μεταξύ άλλων, καταδεικνύει την ουσιώδη διαφορά της υπερεκμετάλλευσης από την παραγωγή της απόλυτης και σχετικής υπεραξίας, αλλά και το πως η υπερεκμετάλλευση αποτελεί λογική συνέπεια της ιστορικής ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στην οποία αυτός κατατείνει νομοτελειακά, τόσο στις εξαρτημένες χώρες, όσο τελικά, και στις ιμπεριαλιστικές. Αναδεικνύει, επίσης, τον ρόλο που έπαιξε ιστορικά η υπερεκμετάλλευση στις εξαρτημένες χώρες για τη μετάβαση από την απόλυτη υπεραξία στη σχετική στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές μητροπόλεις.
• Στη βάση της υπερεκμετάλλευσης της εργασίας, επιστρέφει στη διαδικασία της κυκλοφορίας και της διανομής, ή με άλλα λόγια, αναδεικνύει πως ο συγκεκριμένος – κυρίαρχος στις εξαρτημένες χώρες – τρόπος παραγωγής της υπεραξίας αναπαραγάγει, ως ιστορικό του αποτέλεσμα, τις ιδιάζουσες στην εξάρτηση μορφές κυκλοφορίας και διανομής της αξίας, δηλ. την άνιση ανταλλαγή και το μονοπωλιακό υπερκέρδος.
• Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εξάρτηση δεν μπορεί παρά να αναπαραγάγει την εξάρτηση, ταυτόχρονα με και διά της ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων στις εξαρτημένες χώρες. Πρόκειται για μια εξαρτημένη (υπο)ανάπτυξη που καθορίζει αντίστοιχα τα επίπεδα κατανάλωσης των εργαζομένων στις εξαρτημένες χώρες, και επομένως, την αξία της εργασιακής τους δύναμης, ως ένα εμπόρευμα συστηματικά φτηνότερο, και άρα άνισο, ως προς το αντίστοιχο εμπόρευμα στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Ωστόσο, δε φαίνεται να διακρίνει ο συγγραφέας με σαφήνεια μεταξύ της αξίας της εργασιακής δύναμης, όπως καθορίζεται κυρίαρχα από το επίπεδο ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων, και συνεπώς και της παραγωγικής (και καταναλωτικής) δύναμης της εργασίας, από την τιμή της εργασιακής δύναμης, δηλ. τον μισθό, που συνδέεται κυρίως με τον υψηλότερο βαθμό εκμετάλλευσής της, δηλ. την υπερεκμετάλλευση της εργασίας.
• Αν και η έμφαση είναι στη λογική της διαλεκτικής εξάρτησης σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο αφαίρεσης, ο συγγραφέας παρακολουθεί την ιστορική της εξέλιξη, στηρίζοντας τα επιχειρήματά του με σύντομες ανόδους από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, αντλώντας παραδείγματα από την ιστορία της Λατινικής Αμερικής, και ιδιαίτερα της Βραζιλίας. Ωστόσο, ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει αρκετά σημεία ομοιότητας με το φαινόμενο της εξάρτησης στην ελληνική ιστορία.
• Αν και ο συγγραφέας παραμένει στο πεδίο των κοινωνικών σχέσεων που εξετάζει η πολιτική οικονομία, καθιστά σαφές ότι μια πλήρης εξέταση του ιμπεριαλισμού και της εξάρτησης απαιτεί τη διεύρυνση της μελέτης στην κοινωνιολογία και στην πολιτική. Άλλωστε, αυτό εξηγεί και γιατί απαιτείται συνήθως μια αντιιμπεριαλιστική επανάσταση, και η εξέλιξή της σε σοσιαλιστική, ή αντίθετα, ένας (μεγάλος) ιμπεριαλιστικός πόλεμος, προκειμένου να ξεφύγει μια χώρα από την εξάρτηση, είτε προς τον σοσιαλισμό, είτε προς την ανάδειξη σε νέα ιμπεριαλιστική καπιταλιστική δύναμη.
• Στα πλαίσια αυτά, συναντάμε μια σύντομη – ατυχή κατά τη γνώμη μας, και μάλλον δευτερεύουσας σημασίας – αναφορά στον όρο του υποϊμπεριαλισμού, με τον οποίο επιχειρεί να προσεγγίσει την περίπτωση χωρών, όπως η Βραζιλία, που αν και εξαρτημένες, χαρακτηρίζονται από ενδιάμεση βιομηχανική και καπιταλιστική ανάπτυξη, και αντίστοιχες σχέσεις (εκμετάλλευσης) με άλλες χώρες, λιγότερο ή περισσότερο ισχυρές, στη διεθνή αγορά.

Συνολικά, ο συγγραφέας ανοίγει έναν γόνιμο δρόμο για τη μελέτη της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης, δηλ. της καπιταλιστικής καταπίεσης και εκμετάλλευσης στη διεθνή αγορά και στις διακρατικές σχέσεις, κατά το (κρατικο)μονοπωλιακό, ή ιμπεριαλιστικό, στάδιο του καπιταλισμού. Αυτό συμβαίνει παρόλο που το έργο του χρονολογείται στην πολύ αρχή της σύγχρονη φάσης του σταδίου αυτού, δηλ. της φάσης της ιμπεριαλιστικής διεθνοποίησης της παραγωγής.

Αντίθετα, είναι πολλά τα παραδείγματα του σύγχρονου – ακαδημαϊκού ή και πολιτικού – δογματικά ορθόδοξου μαρξισμού, που, στο όνομα της μαρξικής γενικής θεωρίας του κεφαλαίου, απορρίπτουν τη λενινιστική θεωρία του ιμπεριαλισμού, ως απάντηση στα ερωτήματα με τα οποία ξεκινήσαμε την εισαγωγή αυτή. Δυστυχώς, και στη χώρα μας, η έννοια της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης τις τελευταίες δεκαετίες, επιχειρείται από τις μεγαλύτερες κομμουνιστικές οργανώσεις, το ΚΚΕ και το ΝΑΡ/ΑΝΤΑΡΣΥΑ, να εξοβελιστεί από τη θεωρία και την πολιτική, προς χάριν νεοπαγών θεωριών περί “ολοκληρωτικού καπιταλισμού”, “ιμπεριαλιστικών πυραμίδων”, “ανισότιμης αλληλεξάρτησης” κοκ. Οι θεωρίες αυτές καταλήγουν να λειτουργούν απολογητικά για τον ιμπεριαλισμό, και τις μορφές εκμετάλλευσης και καταπίεσης που προσιδιάζουν σε αυτόν, τείνοντας να τις ταυτίζουν ή να τις ανάγουν, στις “καθαρά” καπιταλιστικές, με αναφορά δηλαδή σε έναν καπιταλισμό που εμφανίζεται ως αν να είναι στην ακμή της νιότης του! Η σημερινή στάση των οργανώσεων αυτών έρχεται σε αντίθεση με την κυρίαρχη παράδοση του κομμουνιστικού κινήματος του 20ού αιώνα στη χώρα μας (βλ. και το εισαγωγικό μας παράθεμα για τη διάλυση κάθε σχετικής αμφιβολίας!).

Ελπίζουμε, λοιπόν, με τη μετάφραση αυτή, να συμβάλουμε, έστω και λίγο, σε μια αλλαγή πορείας για την κομμουνιστική θεωρία, και πρακτική.

 

Διονύσης Περδίκης

Αλέξανδρος Μπάρτζος

 

 

[1] Λένιν ΒΙ. (2009). Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού (εκλαϊκευτική μελέτη). Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα.

 Πατέλης Δ. (2022). Παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα: βασικές έννοιες και κατηγορίες. Λήμματα σοβιετικών οικονομολόγων. omilos.ilhs.gr.

[2] «[…] στην ιμπεριαλιστική εποχή, εξαιτίας αντικειμενικών αιτιών, το προλεταριάτο χωρίστηκε σε δύο διεθνή στρατόπεδα, από τα οποία το ένα έχει διαφθαρεί με τα ψίχουλα που πέφτουν από το τραπέζι της κεφαλαιοκρατίας των μεγάλων Δυνάμεων – ανάμεσα στ’ άλλα κι από τη διπλή και ή τριπλή εκμετάλλευση των μικρών εθνών […]»

Λένιν ΒΙ. (2006). Τα αποτελέσματα της συζήτησης για την αυτοδιάθεση. Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα. 7. Μαρξισμός ή προυντονισμός; σελ. 145-146.

[3] Βλ. στο κλασικό έργο του Λένιν της σημ. 1:

«Ο ιμπεριαλισμός είναι η εποχή του χρηματιστικού κεφαλαίου και των μονοπωλίων, που παντού έχουν την τάση προς την κυριαρχία και όχι προς την ελευθερία. Αντίδραση σ’ όλη τη γραμμή, κάτω από οποιοδήποτε πολιτικό καθεστώς, όξυνση στο έπακρο των αντιθέσεων […] – να το αποτέλεσμα αυτών των τάσεων.»

Βλ. επίσης και στη συλλογή έργων του Λένιν Για τον ιμπεριαλισμό και τους ιμπεριαλιστές, Εκδόσεις Προγκρές – Σύγχρονη Εποχή, 1987, και συγκεκριμένα από το έργο Σχετικά με τη γελοιογραφία του μαρξισμού και τον «ιμπεριαλιστικό, σελ. 90-91:

«Πολιτικό εποικοδόμημα της νέας οικονομίας, του μονοπωλιακού καπιταλισμού (ο ιμπεριαλισμός είναι μονοπωλιακός καπιταλισμός) είναι η στροφή από τη δημοκρατία στην πολιτική αντίδραση. […] Μ’ αυτήν την έννοια είναι αδιαφιλονίκητο ότι ο ιμπεριαλισμός αποτελεί ‘άρνηση’ της δημοκρατίας γενικά, όλης της δημοκρατίας […]»

[4] Δομή και ουσία στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου: Πρόσθετη υπεραξία και τα στάδια του καπιταλισμού, Άντι Χiγκινμπότομ, Journal of Australian Political Economy (70), σελ. 251-270, 2012, μετ. Δ. Μουστάκας, επιμ. Δ. Περδίκης.

[5] Smith, J (2010) Imperialism & the Globalisation of Production. Thesis. University of Sheffield.

 Smith J. (2016). Imperialism in the twenty-first century. The Globalization of Production, Super-Exploitation, and the Crisis of Capitalism. New York: Monthly Review Press.

 Smith J. (2019). Εκμετάλλευση και υπερεκμετάλλευση στη θεωρία του ιμπεριαλισμού. Θεματική των Σύγχρονων Οικονομικών του Ιμπεριαλισμού (The Modern Economics of Imperialism) στο 16ο Ετήσιο Συνέδριο Ιστορικού Υλισμού (16th Annual Historical Materialism Conference), το οποίο έλαβε χώρα στο Λονδίνο, τον Νοέμβριο του 2019, μετ. Δ. Περδίκης.

Διαβάστε τη μετάφραση στην ιστοσελίδα του Συλλόγου Μαρξ. Σκέψης "Γ. Κορδάτος"